"Als ik aan When We See Us denk, zie ik… black joy. De politieke kracht van zwarte blijdschap. Ik zie zwarte emancipatie en de overwinning op onderdrukking." Zo vat curator Koyo Kouoh, die aangesteld werd als curator van de 61e editie van de Biënnale van Venetië, de tentoonstelling samen. Zwarte vreugde loopt als een rode draad door de tentoonstelling, waar schilderijen thematisch zijn samengebracht. Het brengt je van ‘Het alledaagse’ over de hoofdstukken ‘Rust’, ‘Triomf & emancipatie’, ‘Sensualiteit’ en ‘Spiritualiteit’ naar ‘Vreugde & feest’. Zelden zul je zoveel lachende kijkers in een tentoonstelling zien rondlopen. Vreugde werkt aanstekelijk.

Gelukkige verjaardag

Het onderzoek voor When We See Us vond in volle covid-pandemie plaats. Van meet af aan was het duidelijk dat de focus zou vallen op het dagelijkse doen en laten, op de dingen waaruit een mens levensvreugde haalt: in de tuin werken, samen koken, eten, drinken, babbelen, muziek maken, dansen, vrijen, feesten, genieten van het eigen lichaam en dat van een ander. Of gewoon: lekker niksen. “De blik weigeren". Zo noemt Koyo Kouoh het. Want als het over mensen van kleur gaat in de 20e en de prille 21e eeuw, zoomt de camera al vlug in op geweld en pijn. Zeker, de jongste jaren ook uit verontwaardiging. Black Lives Matter! Wat en wie zie je dan? Vooral de erfenis waarmee andere continenten Afrika hebben opgezadeld, de gevolgen van slavernij, apartheid en het kolonialisme. Voor zelfrepresentatie zijn het doodlopende straten gebleken. Om de ban van de blik van de buitenstaander te breken, is vreugde het beste wapen. ‘Black Art Matters!’ zo staat het op het T-shirt dat Koyo Kouoh heeft aangetrokken.

"Ik wil het alledaagse tonen," zegt Esiri Erheriene-Essi, een van de geselecteerde kunstenaars, "niet de strijd, het lijden of het koloniale trauma. Ik wil tonen wat het betekent te leven in deze tijd, die de zwarte blik voluit toont." Voor haar schilderij vertrok ze van een foto van Steve Biko, de Zuid-Afrikaanse burgerrechtenactivist. Maar het gaat even niet over politiek. Biko viert samen met een groep vrienden de verjaardag van zijn nichtje. Het gaat er vrolijk aan toe. Biko houdt een verjaardagstaart vast met drie brandende kaarsjes op. De vriendengroep geniet zichtbaar van het ogenblik. “Ik vond het zo mooi om de blijdschap op zijn gezicht te zien, om hem zo ontspannen te zien in het gezelschap van zijn vrienden. Dat had ik nog nooit gezien. Ik wilde het meteen schilderen." 

De zwarte kunstcanon

Esiri Erheriene Essi denkt bij When We See Us vooral aan ‘representatie’. Het is nog maar een van de drie grote expo’s die ze het jongste decennium zag die het daar over heeft: over de kunstgeschiedenis, niet de Euro-Amerikaanse maar de zwarte kunstcanon. Als zwarte vrouwelijke kunstenaar uit Londen vindt ze dat superbelangrijk. Toen ze opgroeide, kreeg ze die achtergrond niet mee. Het opent perspectieven voor de toekomstige generaties. Haar advies: "Kom kijken, en maak je kijk op de kunstgeschiedenis diverser. Want er zijn altijd mensen en verhalen die over het hoofd worden gezien." Pas in de jaren 90, zo weet Koyo Kouoh, kwam er aandacht voor zwarte hedendaagse kunst, na een periode van intens gelobby: hé, wij bestaan ook! De jongste tien jaar valt de blik voluit op de bijdragen van zwarte mensen, en dit in verschillende domeinen van de samenleving. Sinds 2020 is er grote vraag naar zwarte figuratieve kunst. Nu kan de conversatie pas goed beginnen. 

Co-curator Tandazani Dhlakama legt de klemtoon op continuïteit. Hoe zij When We See Us ziet? "Ik denk aan een rijk historisch continuüm, aan conversaties waarop we voortbouwen die al decennia vroeger begonnen, aan de gelaagde geschiedenis, aan een sterke zwarte kunstcanon." Aan de uitgang krijg je een tijdslijn te zien: jaartallen met de belangrijkste gebeurtenissen op het vlak van kunst, cultuur en politiek. En ook een bibliotheek. Het is de (kunst)historische context waartegen de schilderijen zich aftekenen. De chronologie stopt in 2020. In een remake belooft 2026 een belangrijk jaar te worden. Koyo Kouoh werd aangesteld als ‘directeur van de afdeling beeldende kunst’ van de Biënnale van Venetië en zal de 61e editie in goede banen leiden. Ze is de eerste Afrikaanse vrouw ooit die de eer te beurt valt.